Əmək münasibətləri necə tənzimlənir?

Əmək münasibətləri, hər ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da ictimai və iqtisadi sahələrdə ən əhəmiyyətli məsələlərdən biridir. İqtisadiyyatın dəyişən dinamikaları, qanunvericilikdə edilən dəyişikliklər və beynəlxalq təcrübələr, əmək münasibətlərinin özündə də dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Bu məqalədə, Azərbaycanda əmək münasibətlərinin ən son vəziyyəti və başlıca inkişaf istiqamətləri, əmək müqavilələrinin hazırlanması, işçilərin sosial sığorta ödəmələri, işdən azadedilmələr kimi mövzulara baxacağıq. Sözü gedən məsələlərlə bağlı yaranan hər hansı mübahisəli vəziyyətlərdə isə Norma Hüquq və Konsultasiya Mərkəzi sizin hüquqlarınızı qorumaq üçün xidmətinizdədir.

Norma Hüquq və Konsultasiya Mərkəzinin əmək münasibətləri üzrə hüquq xidmətləri aşağıdakılardır:

• əmək müqavilələrinin hazırlanması
• işçilərin sosial sığorta ödəmələri
• işdən azad edilmələr
• məzuniyyət və istirahət vaxtları ilə bağlı mübahisələr
• sığorta və digər sosial ödəmələrlə bağlı münasibətlərin hüquqa uyğun tənzimlənməsi
• iş yerində ayrı-seçkilik halları
• digər əmək mübahisələri

Azərbaycanda əmək münasibətləri haqqında əsas qanunvericilik "Əmək Məcəlləsi" adlanan sənəddə təsvir olunur. Bu məcəllə işçilərin və işəgötürənlərin həm hüquq, həm də vəzifələrini  tənzimləyir.

Əmək müqaviləsi

Əmək Məcəlləsinin 3-cü maddəsinin 5-ci bəndində “əmək müqaviləsi” anlayışı qeyd edilib. Əmək müqaviləsi, işəgötürən və işçi tərəflərinin iş münasibətlərini və şərtlərini təyin edən, yazılı olaraq hazırlanan hüquqi sənəddir. Bu müqavilə, işəgötürən və işçi arasında bir iş tərəfdaşı kimi əmək münasibətlərini qarşılıqlı razılaşma əsasında düzgün bir şəkildə tənzimləmək üçün istifadə olunur.

Əmək müqaviləsi qanuni tələblərə, yəni Əmək Məcəlləsinə əlavə edilmiş nümunəvi formaya uyğun olaraq yazılı şəkildə hazırlanıb işçi və işəgötürən tərəfindən imzalanmalıdır. Ən az iki nüsxədən ibarət olan bu müqavilənin bir nüsxəsi işçidə, digər nüsxəsi isə işəgötürən  tərəfində saxlanılmalıdır.

Qanunvericiliyə uyğun olaraq əmək müqavilələri hazırlanarkən aşağıdakılar qeyd olunmalıdır:

1. Tərəflər haqqında məlumatlar: İşəgötürən və işçi tərəflərinin adı, soyadı, ünvanı və əlaqə məlumatları (telefon nömrəsi, e-poçt ünvanı kimi) daxil olunmalıdır.

2. İşin mövzusu: Əmək müqaviləsində işin növü, təyinatı, vəzifələr və iş saatları barədə məlumatlar verilməlidir.

3. Əmək haqqı və ödəniş: İşçinin əmək haqqı, ödənişin neçə vaxta bir, hansı valyutada və hansı yol ilə ödəniləcəyi qeyd edilməlidir.

4. İş müddəti: Müqavilədə işin başlama və bitmə tarixi göstərilməlidir.

5. Təqaüdlər və bonuslar: Təqaüdlər və əlavə bonuslar, əmək haqqının artırılma şərtləri və kriteriyaları qeyd edilməlidir.

6. İşdən çıxma qaydaları: İşçi və ya işəgötürən tərəfindən əmək müqaviləsinə xitam verilməsi üçün təyin edilmiş qaydalar əlavə edilməlidir.

7. Sağlamlıq və təhlükəsizlik: İş yerində işçilərin təhlükəsizliyi və sağlamlığının qorunması barədə tədbirlər və qaydalar qeyd edilməlidir.

8. Konfidensiallıq və müraciət: Əmək müqaviləsinə işçinin və işəgötürənin məlumatlarının qorunması, münaqişələrin həll edilməsi üçün hansı prosedurların tətbiq ediləcəyi barədə maddələr əlavə edilməlidir.

9. Əlavə şərtlər: İşçi və ya işəgötürən tərəfindən müəyyən edilmiş əlavə şərtlər (işçinin fəaliyyətini dəyişdirmək hüququ, iş təcrübəsi dəyərləndirməsi və s.) qeyd edilməlidir.

Əmək müqaviləsi hazırlanarkən, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğunluğunun təmin edilməsi vacibdir.

Sosial sığorta

Əmək münasibətlərində sosial sığortada ən vacib məsələlərdəndir. Əmək məcəlləsinin 304-cü maddəsində işçilərin sosial sığorta olunması haqqında bir sıra məsələlər öz əksini tapmışdır:

Sosial sığorta - müvafiq normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutan hallarda işçilərin əmək münasibətləri prosesində itirdikləri gəlirlərinin - əmək haqlarının, əmək haqqına əlavələrin, başqa ödənclərin, həmçinin digər xərclərin müəyyən olunmuş qaydada və məbləğdə əvəzinin ödənilməsi, habelə onların itirilməsinin qarşısının alınmasına yönəldilmiş təminat formasıdır.

İşəgötürən hər bir işçini onunla əmək müqaviləsi bağladığı zaman “Sosial sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmiş qaydada məcburi dövlət sosial sığorta olunmasını təmin etməlidir. Əmək müqaviləsində işçinin məcburi dövlət sosial sığorta olunması, o cümlədən onun əlavə sığorta olunub-olunmaması barədə müvafiq məlumatlar mütləq göstərilməlidir.

Məzuniyyət və istirahət vaxtları

Hər bir işçinin məzuniyyət və istirahət vaxtları ilə bağlı məsələlər də Əmək Məcəlləsinin on altıncı fəsilinə uyğun olaraq tənzimlənir: Bütün işçilər və eləcə də əlavə iş yerində əvəzçiliklə işləyənlər əmək müqaviləsinin müddətindən, tutduğu vəzifədən asılı olmayaraq Məcəllədə nəzərdə tutulan məzuniyyət hüququndan istifadə edə bilər.

Məzuniyyətdən istifadə zamanı işçilərin hüquqi təminatları maddə 111-də əks olunur:

Məzuniyyətdə olduğu müddət ərzində işçinin iş yeri, vəzifəsi (peşəsi) və bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş hallarda orta əmək haqqı saxlanılır, habelə işəgötürənin təşəbbüsü ilə əmək müqaviləsinin pozulması və işçinin intizam məsuliyyətinə cəlb edilməsi yolverilməzdir. Bu müddət işçinin əmək stajına, həmçinin ixtisası üzrə stajına daxil edilir.

Əmək müqaviləsində, habelə kollektiv müqavilələrdə məzuniyyətdə olan işçilər üçün əlavə təminatların verilməsi nəzərdə tutula bilər.Əmək məzuniyyətlərinin müddətləri bəzi amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər, bu şərtlər isə on yeddinci fəsildə ətraflı izah olunub.

İş yerində ayrı-seçkilik halları

Yaşından, cinsindən, irqindən, dinindən, ailə vəziyyətindən, vətəndaşlığından və əməyinin nəticələri ilə bağlı olmayan digər amillərdən asılı olmayaraq əmək münasibətlərində işçilərə qarşı ayrı-seçkilik yolverilməzdir. Əmək münasibətlərində ayrı-seçkiliyə məruz qalmış işçilər öz hüquqlarının bərpa edilməsi üçün məhkəməyə müraciət edə bilərlər.

İşdən azad edilmələr

Əmək müqaviləsinə bir sıra hallarda xitam verilə bilər. Bu prosesin detalları haqqında onuncu fəsildə ətraflı izah verilib. Belə ki, əmək müqaviləsinin müddəti bitərsə, əmək şəraiti dəyişərsə, işçi və ya işəgötürən tərəfindən bu müqaviləyə xitam verilməsinə təşəbbüs göstərilərsə, müəssisənin mülkiyyətçisi dəyişərsə, əmək müqaviləsi bağlanarkən müəyyən edilmiş və ya tərəflərin iradəsindən asılı olmayan digər hallar baş verərsə müqaviləyə xitam verilə bilər. Əmək müqavilələrinə xitam verilərkən işçilərin təminatları haqqında isə on birinci fəsildə məlumat verilir.

Əmək münasibətləri bütün ölkələrdə insan haqları, sosial ədalət və ictimai rifahın təminatında xüsusi bir rola sahibdir. Bu münasibətlər və əmək hüquqları qorunmalı, hüquqi norma və standartlara uyğun olmalıdır. Hüquq-mühafizə orqanları və cəmiyyət bu norma və standartların ən yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsinə nail olmalıdır.

Hüquqlarınızı Norma ilə qoruyun!